Początki Lublina i nadanie praw miejskich

Początki osadnictwa na terenie miasta sięgają VI wieku, jednak miejskie początki Lublina należy wiązać z XI stuleciem i osiedlem o nazwie Czwartek (nazwa wzgórza pochodzi od odbywających się w czwartki jarmarków). Dzięki swojemu położeniu na peryferiach ówczesnego państwa polskiego i zorientowanej na wschód polityki książąt piastowskich, już na przełomie XII i XIII wieku osada zyskała na znaczeniu. To utorowało drogę wzajemnemu przenikaniu się wpływów kulturowych i kontaktów handlowych, które później rzutowały na oblicze i rozwój miasta.

Prawa miejskie na prawie magdeburskim Lublin uzyskał prawdopodobnie jeszcze za czasów Bolesława Wstydliwego około 1257 roku, jednak nie zachował się akt lokacyjny. Dopiero za panowania Władysława I Łokietka, 15 sierpnia 1317 roku po raz kolejny Lublin uzyskał prawa miejskie  Wówczas dokonano przestrzennej reorganizacji miasta. Od tamtej pory jego układ urbanistyczny zaczął odbiegać od typowego, szachownicowego układu urbanistycznego miast średniowiecznych. Przypuszcza się, że jest to następstwo włączenia w jego przestrzeń dawnej osady miejskiej.

Do połowy XIV wieku miasto było przede wszystkim przygranicznym centrum władzy państwowej i administracji kościelnej. Przełomowe znaczenie dla jego rozwoju miała unia polsko-litewska z 1385 roku zawarta w Krewie. Lublin wówczas znalazł się na styku trzech stref gospodarczych, a ponadto na szlaku łączącym stolice dwóch państw jagiellońskich – Krakowa i Wilna. Od tej pory Lublin stał się jednym z najświetniejszych ośrodków miejskich rozległego państwa polsko-litewskiego, położonym w jego geograficznym, gospodarczym i politycznym centrum.

Unia polsko-litewska

Jednym z największych dokonań Jagiellonów było zawarcie 1 lipca 1569 roku w Lublinie unii polsko-litewskiej. Było to ważne wydarzenie na arenie międzynarodowej, wyznaczające kształt polityczny państwa aż po epokę rozbiorową. Podpisanie i zaprzysiężenie nastąpiło na Zamku Lubelskim. Unia łączyła Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w jeden organizm państwowy – Rzeczpospolita Obojga Narodów, w której rządził jeden monarcha. Od tej pory wspólna była polityka zagraniczna i moneta, odrębne zaś skarb, administracja, sądownictwo i wojsko.

Związki handlowe

Przełomowe znaczenie dla rozwoju miasta miała unia polsko-litewska z 1385 roku. Lublin wówczas znalazł się na styku trzech stref gospodarczych, a ponadto na szlaku łączącym stolice dwóch państw jagiellońskich – Krakowa i Wilna. Od tej pory Lublin stał się jednym z najświetniejszych ośrodków miejskich rozległego państwa polsko-litewskiego, położony w jego geograficznym, gospodarczym i politycznym centrum.

Czasy zygmuntowskie to złoty wiek dla Lublina, który wówczas był jednym z największych ośrodków międzynarodowego handlu. Od 1448 roku aż do końca XVI wieku czas w mieście wyznaczały cztery wielkie jarmarki odbywające się w każdej porze roku. Przybywali na nie kupcy ruscy, ormiańscy, greccy, niemieccy, francuscy, niderlandzcy czy angielscy, ubarwiając lokalną mozaikę narodowościową i wyznaniową Lublina. Rozwój handlu i rzemiosła oraz duża liczba przybyszów spowodowały zmianę w strukturze demograficznej miasta.

Głównym miejscem jarmarków był początkowo Rynek, później zaś okolice Bramy Krakowskiej i kościoła dominikanów oraz  plac Rybny. Handlowano niemal wszystkim – począwszy od produktów żywnościowych przez wyroby skórzane, drewniane, narzędzia, akcesoria łowieckie po zwierzęta.

Pod koniec XVI wieku znaczenie jarmarków lubelskich zaczęło maleć, zaś XVII-wieczne wojny zakończyły złoty wiek Lublina. Obecnie podejmowane są próby powrotu do organizowania jarmarków. Od kilku lat na Starym Mieście odbywa się Jarmark św. Antoniego oraz Jarmark Jagielloński, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem lublinian, jak i twórców ludowych.

Wielokulturowość i wieloreligijność

Lublin położony jest na pograniczu kulturowym wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. Istniejące tu jeszcze we wczesnym średniowieczu szlaki handlowe sprawiły, że przez wieki miasto tworzyło barwną, wielokulturową i wieloreligijną mozaikę. Mieszkali tu Rusini, Żydzi, Niemcy, Turcy, Ormianie, a także Francuzi, Szkoci, Grecy, Holendrzy i Anglicy. Dużą rolę w kulturowym obrazie Lublina odegrali Włosi. Ich dokonania widoczne są do tej pory w wystroju architektonicznym niektórych kościołów okresu renesansu i baroku.

W XVI i XVII wieku miasto było głównym ośrodkiem  reformacji – działała tu jedna z ważniejszych gmin braci polskich. Na przełomie XIX i XX wieku, w okresie nasilonego rozwoju przemysłu, ich rola nabrała szczególnego znaczenia. Koniec wieku XVII i XVIII to okres, kiedy rozkwit przeżywa społeczność Rusinów. Zamieszkiwali oni te tereny już od średniowiecza, zaś w 1588 roku powstało w Lublinie bractwo cerkiewne. W okresie zaborów odsetek ludności prawosławnej zwiększył się.

Obok Polaków najliczniejszą grupą mieszkańców byli Żydzi. Pierwsze wzmianki o lubelskiej gminie żydowskiej pochodzą z drugiej połowy XV wieku. Już w XVI znaczeniem i zasobnością dorównywała niemal gminom krakowskiej i lwowskiej. Oprócz akademii talmudycznej i jednej z pierwszych na ziemiach polskich hebrajskich drukarni, od 1580 roku oficjalnie urzędował w Lublinie żydowski „Sejm Czterech Stron Świata”. Okres II wojny światowej i likwidacja dzielnicy żydowskiej wraz z synagogami i kirkutami, sprawiły, że do dziś zachowała się jedynie część obiektów świadczących o codziennym życiu, kulturze i obyczajach Żydów.

Okres zaborów

Okres zaborów to jeden z cięższych okresów dla Lublina. Początek rządów austriackich i związane z nim kontrybucje i rekwizycje, przyniósł miastu znaczne zubożenie jego mieszkańców. W 1809 miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego zaś w 1815 stało się częścią Królestwa Kongresowego w zaborze rosyjskim. Po powstaniu listopadowym miasto dotknęły represje, przemysł i handel podupadły, a cenzura skutecznie hamowała rozwój życia kulturalnego. Ożywienie przyniosły dopiero lata 60. W tym czasie miasto stało się ważnym ośrodkiem władzy Rządu Narodowego. W 1873 ludność miasta wynosiła 28,9 tys., a w 1897 wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe oraz powstała dzielnica przemysłowo-handlowa. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnej burżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach. Lato 1915 roku przyniosło koniec rządów rosyjskich w mieście, jednak rabunkowa polityka władz austro-węgierskich odbiła się to na stanie gospodarczym i przemysłowym Lublina. W listopadzie 1918 roku właśnie w naszym mieście Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego ogłosił swój manifest.

II wojna światowa

Niemcy wkroczyli do Lublina 18 września 1939 roku. Już w listopadzie rozpoczęły się pierwsze aresztowania, łapanki, wysiedlenia i egzekucje. Symbolem okupacji stało się więzienie na Zamku oraz siedziba gestapo „Pod Zegarem”, zaś w roku 1941 rozpoczęto budowę wielkiego obozu koncentracyjnego na Majdanku. Zamieszkujących w Lublinie Żydów hitlerowcy zamknęli w getcie obejmującym znaczną część dzielnicy żydowskiej. W kwietniu 1942 roku zostali wywiezieni do obozów zagłady w Treblince, Sobiborze, Bełżcu i na Majdanek. Liczbę ofiar tego ostatniego szacuje się na około 360 tys., z czego 40% to ludność żydowska. Lubelskie „miasto żydowskie” zostało doszczętnie zniszczone.  Po jego istnieniu Obecnie zachowały się pojedyncze ślady.

Od początku wojny Lublin był ważnym ośrodkiem dla tworzenia się struktur ruchu oporu. W 1944 roku jednostki Armii Krajowej i Armii Ludowej wzięły udział w walkach z garnizonem niemieckim, a do miasta wkroczyły oddziały radzieckie. W sierpniu tego samego roku do Lublina przeniósł swoją siedzibę PKWN, Krajowa Rada Narodowa oraz sztab główny Wojska Polskiego. Oprócz przedstawicieli partii i stronnictw politycznych przebywali tu twórcy kultury, pisarze, uczeni. Przez kilka miesięcy Lublin był stolicą tzw. Polski Lubelskiej.

Ruch oporu w latach komunizmu i lubelska Solidarność

W październiku 1956 roku blisko 100 tysięcy mieszkańców miasta na wiecu opowiedziało się przeciw stalinizmowi. W dniach 2-6 czerwca 1966 odbyły się obchody Millenium w Lublinie. Na obchody przyjechał Prymas Polski ks. Kard. Stefan Wyszyński a podczas mszy na placu Katedralnym kazanie wygłosił ks. bp. Karol Wojtyła. W tym czasie został „aresztowany” obraz Matki Boskiej Częstochowskiej przez Służbę Bezpieczeństwa. W akcie buntu w otwartym samochodzie jeździły puste ramy, obwiązane drutem kolczastym, które odczytywano jako wymowny symbol komunizmu.

1 marca 1968 w związku z wydarzeniami na Uniwersytecie Warszawskim oraz innych uczelniach, odbył się wiec studencki przed Akademickim Centrum Kultury UMCS „Chatka Żaka” Pochód studentów, powstrzymywany przez MO i ORMO, ruszył w stronę gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Część uczestników wiecu zatrzymano – rozpoczęły się represje oraz wykreślenia z listy studentów.

W lipcu 1980 r. w Lublinie i Świdniku wybuchły pierwsze strajki robotnicze, które były zapowiedzią strajków na Wybrzeżu w sierpniu 1980 roku. Wydarzenia te doprowadziły do powstania Solidarności.

Karol Wojtyła i Stefan Wyszyński

Ks. Kardynał Karol Wojtyła do momentu objęcia Stolicy Piotrowej był nie tylko metropolitą krakowskim, ale także doktorem nauk a później profesorem w katedrze Etyki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jako Jan Paweł II odwiedził Lublin 9 czerwca 1987, w drugim dniu pielgrzymki do Polski,  – zwiedził Majdanek, Katedrę, KUL, gdzie poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego Kolegium. Z mieszkańcami spotkał się w kościele pw. Św. Rodziny.

Prymas Tysiąclecia, kardynał Stefan Wyszyński był pierwszym po II wojnie światowej biskupem lubelskim. Tutaj w latach 1925-29 studiował na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie uzyskał stopień doktorski. Będąc w latach 1946-1948 biskupem ordynariuszem diecezji lubelskiej  był także kanclerzem KUL-u. Stąd właśnie odszedł na stanowisko metropolity gnieźnieńsko-warszawskiego.

Tym dwóm postaciom poświęcony jest pomnik na dziedzińcu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Historia Lublina w krótkich opowieściach to krótkie artykuły o historii Lublina, opracowane przez pracowników Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków.